‘The Paradox of Choice’ เสรีภาพในการเลือกกับความสุขที่ลดน้อยลง
เรื่อง : เมเจอร์ ทอม
เสรีภาพเป็นสิ่งที่ดี มีคุณค่า และจำเป็นต่อมนุษย์ เพราะการมีเสรีภาพเปิดโอกาสให้เราได้ทำสิ่งที่อยากทำ เพื่อให้เกิดสวัสดิภาพที่ดีที่สุดต่อตัวเอง หากถามว่าวิธีการไหนที่จะทำให้คนเราเข้าถึงคำว่าเสรีภาพมากที่สุด คำตอบพื้นฐานก็คือการมี ‘ตัวเลือก’ มากที่สุดนั่นเอง
‘เสรีภาพในการเลือก’ เป็นสิ่งที่ใครต่อใครต่างใฝ่ฝันถึง เพราะยิ่งได้เลือกมากก็เท่ากับว่าเราอาจมีโอกาสได้รับสิ่งที่ดีและมีคุณภาพมากที่สุดตามไปด้วย โดยเฉพาะการใช้ชีวิตอยู่ในสังคมยุคใหม่ที่สะดวกสบายและเพรียบพร้อมไปด้วยสินค้าบริการที่หลากหลาย ซึ่งสามารถตอบโจทย์ทุกไลฟ์สไตล์ได้เป็นอย่างดี
ทว่าจริงๆ แล้ว การมีตัวเลือกมากก็ไม่ได้ทำให้ชีวิตง่ายดายเสมอไป แต่อาจทำให้เรารู้สึกมีความสุขน้อยลงด้วยซ้ำ ซึ่งประเด็นนี้ถูกนำไปอธิบายทางทฤษฎีจิตวิทยาในหนังสือที่มีชื่อว่า ‘The Paradox of Choice – Why More Is Less’ เขียนโดย Barry Schwartz นักจิตวิทยาชาวอเมริกัน เคยตีพิมพ์ในปี 2004 อีกทั้งยังเป็นที่รู้จักมากขึ้นจากการไปร่วมกล่าวปาฐกถาบนเวที TED Talks โดยเขานำเสนอด้วยแนวคิดที่ว่า ‘การมีตัวเลือกเยอะ ไม่ได้หมายความว่าจะมีความสุขเสมอไป’
Barry Schwartz ยกตัวอย่างว่า ปกติเขาจะสวมกางเกงยีนส์อยู่เสมอ จนกระทั่งวันหนึ่งเขาไปซื้อกางเกงยีนส์ โดยบอกพนักงานว่า “ผมอยากได้ยีนส์สักตัว” พนักงานถามกลับว่า “ต้องการยีนส์แบบไหน รัดรูป สวมสบาย มีซิป มีกระดุม ขาเรียว หรือขาขาด ฯลฯ” ทำให้เขารู้สึกสับสนและไม่รู้จะตอบพนักงานอย่างไรดีนอกจาก “ก็ยีนส์อ่ะ”
จะเห็นได้ว่า บางครั้งการเพิ่มตัวเลือกให้แก่สินค้าและบริการก็เป็นภาระการตัดสินใจของผู้บริโภค อีกทั้งยังทำให้เสียเวลาอีกด้วย นอกจากนี้ยังเป็นการเพิ่มความคาดหวังและทำให้เราพึงพอใจกับสิ่งที่ได้รับน้อยลง เพราะคิดว่ายังมีสินค้าอื่นๆ ที่ดีกว่า แต่เราไม่ได้ตัดสินใจเลือก
ไม่เว้นแม้แต่การเข้ารับบริการที่โรงพยาบาลก็ยังสร้างความวุ่นวายในการตัดสินใจให้ได้เช่นกัน โดยหมอมักจะเสนอทางเลือกให้คนไข้ด้วยการบอกว่าวิธีการรักษามีกี่แบบ ซึ่งแต่ละแบบก็มีค่าใช้จ่าย ข้อดี และข้อเสีย ที่แตกต่างกันออกไป ซึ่งเปรียบเสมือนการผลักภาระไปให้คนไข้ เพราะบางครั้งตัวคนไข้เองบางก็ตัดสินใจไม่ได้ว่าควรเข้ารับการรักษาด้วยวิธีไหนจึงจะเหมาะสมที่สุด
ทฤษฎี The Paradox of Choice จึงได้สรุปสาเหตุหลัก 3 ข้อ ที่จะบอกคุณว่าทำไม ‘การมีตัวเลือกมากเกินไป’ จะยิ่งทำให้คนยุคนี้มีความสุขน้อยลง
1. ตัวเลือกมากเกินไป ทำให้ตัดสินใจไม่ได้สักที
ในชีวิตประจำวันเรามักตกอยู่ในสถานการณ์ตัดสินใจไม่ถูกอยู่บ่อยครั้ง แม้ผู้ประกอบการจะมองว่าการยื่นทางเลือกให้ผู้บริโภคจะเป็นสิ่งที่ดีที่สุด แต่ความจริงแล้วตรงข้ามอย่างสิ้นเชิง โดยมีการทดลองนำเยลลี่จำนวน 24 รส ไปวางจำหน่ายในซูเปอร์มาร์เก็ต พร้อมติดป้ายราคาพิเศษ อีกทั้งยังให้ลูกค้าสามารถชิมฟรีได้อีกด้วย ปรากฏว่ายอดจำหน่ายกลับลดลงกว่าปกติอย่างเห็นได้ชัด วันต่อมาจึงนำเยลลี่ไปวางแค่จำนวน 6 รส ผลลัพธ์ที่ออกมาคือยอดจำหน่ายดีกว่าเดิมถึง 10 เท่า แสดงให้เห็นว่าทางเลือกที่น้อยลง ทำให้ลูกค้าตัดสินใจจับจ่ายใช้สอยได้รวดเร็วขึ้น
2. ตัวเลือกมากเกินไป ทำให้ตัดสินใจได้แย่ลง
ในกรณีนี้ยกตัวอย่างให้เห็นได้ชัดจากการเลือกคู่ครองของผู้คนในอดีตและยุคปัจจุบัน แต่เดิมเรามักแต่งงานกับคนที่พ่อแม่หรือเพื่อนรู้จัก อาศัยอยู่ในละแวกเดียวกัน รู้จักกันนานพอที่จะรู้ว่าคนๆ นี้มีนิสัยและไลฟ์สไตล์อย่างไร จึงจะตกลงแต่งงานใช้ชีวิตคู่กัน แต่สมัยนี้มีอินเตอร์เน็ตและโซเชียลมีเดียเข้ามามีบทบาทในชีวิต ทำให้เรารู้จักคนที่หลากหลายและมีตัวเลือกมากขึ้นตามไปด้วย อีกทั้งยังต้องมาเริ่มปรับตัวให้เข้ากับนิสัยใจคอของอีกฝ่ายโดยที่ไม่รู้เลยว่าจริงๆ แล้วคนรักเป็นคนเช่นไร เราอาจแต่งงานกันคนที่มีภูมิลำเนาห่างไกลออกไปนับร้อยนับพันกิโลเมตรก็ได้ การมีอิสระและตัวเลือกมากในการเลือกคู่ครอง อาจส่งผลให้คู่รักในปัจจุบันมีอัตราหย่าร้างสูง ขณะเดียวกันก็มีคนครองตัวเป็นโสดเพิ่มมากขึ้นด้วย (ตัดสินใจไม่ได้สักที)
3. ตัวเลือกมากเกินไป ทำให้ไม่พอใจกับสิ่งที่มีอยู่
เหตุผลข้อนี้ใช้ได้กับทุกสถานการณ์ของการตัดสินใจที่เกิดขึ้นในชีวิตประจำวัน แม้เราจะตัดสินใจเลือกอะไรบางอย่างมาแล้ว แต่ก็ไม่มีทางที่จะรู้สึกได้ว่านี่คือสิ่งที่ดีที่สุด เนื่องจากมีตัวเลือกอื่นๆ ในตลาดอีกจำนวนนับไม่ถ้วน หลายๆ ครั้งทำให้เราไม่มีความสุขและไม่พึงพอใจกับสิ่งที่ได้รับมา คิดไม่ตกว่าสิ่งที่เลือกมานั้นดีพอแล้วหรือยัง แอบเสียดายว่าน่าจะเลือกอีกแบบหนึ่ง เช่น เสื้อผ้า รองเท้า โทรศัพท์มือถือ (นั่นจึงเป็นเหตุผลว่าทำไมบางคนจึงเปลี่ยนโทรศัพท์บ่อยมาก) หรือแม้กระทั่งการงานและทางเลือกต่างๆ ในชีวิต ยอมรับเถอะว่าเราล้วนต้องเคยนั่งหวนคิดถึงอดีตและเสียดายไปกับอีกหนทางที่ไม่ได้เลือก รวมไปถึงคิดไม่ตกว่าถ้าเราเลือกเส้นทางนั้น วันนี้ชีวิตของเราจะเป็นเช่นไร
– ความลับของการเป็นคนมีความสุข –
ในเมื่อเราไม่สามารถหลีกเลี่ยงการใช้ชีวิตอยู่ในโลกยุคใหม่ที่เต็มไปด้วยตัวเลือก ทฤษฎี The Paradox of Choice ก็ได้เสนอทางออกเพื่อปรับเปลี่ยนวิธีคิดให้คุณกลายเป็นคนที่มีความสุขมากยิ่งขึ้น
เราควรการเรียนรู้ที่จะจำกัดและลดตัวเลือกลงเสียบ้าง ก่อนจะตัดสินใจเลือกอะไรให้วางกรอบให้ตัวเองเสมอว่าเราต้องการสิ่งนี้เพื่อวัตถุประสงค์ใด จะได้ตัดตัวเลือกที่ไม่ใช่และไม่จำเป็นทิ้งได้ง่ายๆ ที่สำคัญต้องเตือนตัวเองไว้เสมอว่า “ไม่มีอะไรสมบูรณ์แบบ” เพื่อให้เราลดความคาดหวังและมีความสุขกับสิ่งที่ได้ตัดสินใจเลือกไปแล้ว
ขณะเดียวกันก็มีมุมมองทางสังคมที่น่าสนใจ เมื่อสังคมยุคใหม่ที่เจริญแล้วเต็มไปด้วยตัวเลือกมากมาย แต่ก็ยังมีสังคมที่ขาดแคลนอิสรภาพในการเลือก ทำให้เกิดความไม่สมดุลเพราะสังคมหนึ่งมีตัวเลือกมากเกินไป ส่วนอีกสังคมก็มีตัวเลือกน้อยเกินไป ซึ่งการแก้ปัญหาในจุดนี้อยู่ที่การปรับเปลี่ยนกลไกของรัฐนั้นๆ เพื่อกระจายตัวเลือกไปยังพื้นที่ขาดแคลน เพื่อลดความเหลื่อมล้ำทางสังคมนั่นเอง…
